ทนายขอแรง คือทนายความที่ศาลตั้งให้กับจำเลยในคดีอาญาเท่านั้น หากจำเลยนั้นไม่มีทนายความและต้องการทนายความช่วยแก้ต่างในทางคดี โดยจำเลยไม่ต้องเสียค่าจ้างทนายความ
ซึ่งกฎหมายรัฐธรรมนูญได้กำหนดให้จำเลยทุกคนมีสิทธิได้รับความคุ้มครองและความช่วยเหลือที่จำเป็นและเหมาะสมจากรัฐ และในคดีอาญาผู้ต้องหาหรือจำเลยมีสิทธิได้รับความช่วยเหลือทางคดีจากทนายความ โดยเจตนารมณ์ของกฎหมายก็เพื่อเป็นการคุ้มครองสิทธิเสรีภาพของจำเลยเพื่อให้เกิดความเท่าเทียมกันในการต่อสู้คดีและเพื่ออำนวยความยุติธรรมให้แก่ประชาชนเพื่อเป็นการคุ้มครองสิทธิในการได้รับความช่วยเหลือทางคดีจากทนายความที่มีความรู้ความสามารถและประสบการณ์ในคดีที่ศาลตั้งให้เป็นทนายความ
การเข้ามาเป็นทนายขอแรงจะเป็นไปด้วยความสมัครใจ ซึ่งจะต้องไปขึ้นทะเบียนกับเจ้าหน้าที่ศาลตามอายุใบอนุญาตหรืออายุตั๋วทนายก่อน ซึ่งศาลจะแต่งตั้งทนายขอแรงให้แก่จำเลยหมุนเวียนกันไปตามบัญชีรายชื่อที่ได้ขึ้นทะเบียนไว้ และจะปฏิเสธไม่รับหน้าที่เมื่อศาลได้ขอแรงให้เป็นทนายความแก้ต่างไม่ได้ เว้นแต่จะมีข้อแก้ตัวอันสมควร
ด้วยประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา
มาตรา 44/2 ว.2 ได้บัญญัติให้ศาลมีอำนาจตั้งทนายความให้แก่ผู้เสียหายที่ยื่นคำร้องขอให้บังคับจำเลยชดใช้ค่าสินไหมทดแทนตามมาตรา 44/1 ถ้าความปรากฏต่อศาลว่าผู้นั้นเป็นคนยากจนไม่สามารถจัดหาทนายความได้เอง
มาตรา 87 ว.8 ผู้ต้องหามีสิทธิตั้งทนายความเพื่อแถลงข้อคัดค้านและซักถามพยานในการไต่สวนคำร้องขอฝากขังของพนักงานสอบสวน หรือพนักงานอัยการ ตามมาตรา 87 ว.3 ว.7 หากผู้ต้องหาร้องขอก็ให้ศาลตั้งทนายขอแรงให้
150 ว.8 ให้ศาลตั้งทนายความให้แก่สามี ภริยา ผู้บุพการี ผู้สืบสันดาน ผู้แทนโดยชอบธรรม ผู้อนุบาล หรือญาติของผู้ตาย ที่ยื่นคำร้องต่อศาลขอเข้ามาซักถามพยานที่พนักงานอัยการนำสืบและนำสืบพยานหลักฐานอื่นในการไต่สวนการชันสูตรพลิกศพ มีสิทธิแต่งตั้งทนายความดำเนินการแทนได้ หากไม่มีทนายความที่ได้รับการแต่งตั้งจากบุคคลดังกล่าวเข้ามาในคดี ให้ศาลตั้งทนายความขึ้นเพื่อทำหน้าที่ทนายความฝ่ายญาติผู้ตาย
มาตรา 173 บัญญัติว่า ในคดีที่มีอัตราโทษประหารชีวิต หรือในคดีที่จำเลยมีอายุไม่เกินสิบแปดปี ในวันที่ถูกฟ้องต่อศาล ก่อนเริ่มพิจารณาให้ศาลถามจำเลยว่ามีทนายความหรือไม่ ถ้าไม่มีก็ให้ศาลตั้งทนายความให้วรรคสอง ในคดีที่มีอัตราโทษจำคุก ก่อนเริ่มพิจารณาให้ศาลถามจำเลยว่ามีทนายความหรือไม่ ถ้าไม่มีและจำเลยต้องการทนายความ ก็ให้ศาลตั้งทนายความให้
237 ทวิ ว.3 สืบพยานก่อนฟ้องคดี ถ้าเป็นกรณีที่ผู้ต้องหานั้นถูกกล่าวหาว่ากระทำความผิดอาญา ซึ่งหากมีการฟ้องคดีจะเป็นคดีซึ่งศาลจะต้องตั้งทนายความให้ หรือจำเลยมีสิทธิขอให้ศาลตั้งทนายความให้ตามมาตรา 173 ก่อนเริ่มสืบพยานดังกล่าว ให้ศาลถามผู้ต้องหาว่ามีทนายความหรือไม่ ในกรณีที่ศาลต้องตั้งทนายความให้ ถ้าศาลเห็นว่าตั้งทนายความให้ทันก็ให้ตั้งทนายความให้และดำเนินการสืบพยานนั้นทันที
ดังนั้นก่อนเริ่มพิจารณาคดีอาญา ศาลจะถามจำเลยก่อนว่ามีทนายหรือไม่ ถ้าจำเลยไม่มีและต้องการ ศาลก็จะถามต่อว่าจะหามาเองหรือจะให้ศาลจัดหาให้ หากจำเลยขอให้ศาลตั้งทนายความให้ ศาลก็จะแต่งตั้งทนายขอแรง โดยเจ้าหน้าที่ศาลจะแจ้งให้ทนายความที่ลงชื่อไว้ที่ศาลขอให้ช่วยเป็นทนายความให้แก่จำเลยในคดีนั้นๆ และจะส่งสำเนาคำฟ้องมาให้ ทั้งได้กำหนดให้ทนายความและจำเลยมาพบกันที่ศาลตามวันเวลาที่ศาลกำหนด พร้อมแจ้งกำหนดวันเวลานัดพบจำเลย นัดไกล่เกลี่ย นัดพร้อม
ค่าทนายความที่ศาลจ่ายให้กับทนายขอแรงนั้น ศาลจะเป็นผู้กำหนดโดยพิจารณาตามสภาพของคดี ทนายขอแรงจะได้รับเงินรางวัลก็ต่อเมื่อคดีเสร็จการพิจารณา โดยต้องยื่นคำร้องขอรับเงินต่อศาล
